Trajno odbacivanje liberalnih ideja, uz privrženost nacionalizmu i socijalističkom etatizmu, bilo je ono što je na kraju srušilo Jugoslaviju

 

Jugoslavija: od ideje do istorije

 

Na kraju je ispalo da je Jugoslavija svima višak, prekobrojna. Ali, dok se “Prekobrojna” Milene Dravić (u istoimenom remek-delu, treba li podsećati, Branka Bauera) završava hepiendom (sa Ljubišom Samardžićem), Jugoslavija je nestala u krvi i vatri. Ali nije slučajno i tek “larpurlartističko” ovo povezivanje nekad zajedničke nam države s njenim zaštitnim znakom, omladinskim radnim akcijama, o čemu je već napravljena jedna zanimljiva izložba, praćena knjigom-katalogom (“Omladinske radne akcije – dizajn ideologije”, Sanja Bachrach Krištofić i Mario Krištofić, KIC, Zagreb). Ta, šta god ko o njoj mislio, komunistička vlast uspela je da preko raznih ferijalnih, planinarskih i drugih kulturno-umetničkih društava stvori prilično jaku društvenu mrežu za socijalizaciju velike “mase” stanovništva. Što takođe zaslužuje neku sopstvenu, poput Yu-rok enciklopedije, istoriju. Uostalom, kada je već pomenut rok, valja podsetiti i na činjenicu da se iste 1986. godine pojavio album Bijelog dugmeta “Pljuni i zapjevaj, moja Jugoslavijo” (sa već čuvenim refrenom “Ko ne sluša pjesmu, slušaće oluju”) i Memorandum Srpske akademije nauka, koji je na tu Jugoslaviju pljunuo. Ali, dok te male istorijske teme ne budu obrađene, da se pozabavimo onim “velikim”.

Jedno takvo istraživanje predstavlja knjiga “Jugoslavija u istorijskoj perspektivi”, koju je prošle godine objavio Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, a o kojoj je zapravo već bilo reči (kolumna Dimitrija Boarova) na ovim stranicama. Reč je, da ipak podsetimo, zapravo o zborniku koji je rezultat trogodišnjeg rada oko 50 istoričara, istoričara umetnosti, ekonomista, sociologa, politikologa, demografa, arhitekata… Radovi su predstavljeni u dve forme: u (pomenutom) papirnom i u virtuelnom izdanju, tj. internet portalu HOLJP-a. U novembru 2017. održan je tim povodom i veliki naučni skup, što je posebno zanimljivo zbog toga što su istoričari s “nacionalnim predznakom” odbili da učestvuju na njemu.

No, dopalo se to njima ili ne, Jugoslavija će tek biti tema. Jer, kako je to na pomenutom savetovanju rekao Drago Roksandić, profesor istorije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, “Habzburška monarhija i Osmansko carstvo su se raspali prije sto godina, a historiografija o raspadu i jednog i drugog imperija još uvijek je sve prije nego zatvorena knjiga. Izvesno je da će se o raspadu Jugoslavije raspravljati duže nego što je ona postojala”.

To nije važno, prema Roksandićevim mišljenju, samo zbog povesti nego pre svega zbog budućnosti. “Ljudi koji nisu sposobni suočiti se s vlastitom prošlošću, nisu sposobni baviti se ni vlastitom budućnošću. Ljudi koji nisu sposobni napisati vlastiti životopis bez prekrajanja njegove formulacije, nisu sposobni jasno postaviti pitanje ni onoga čime se u životu treba baviti jer im, u stvari, uvijek nedostaju orijentiri”.

 

1986: Zbilja kad je već odmah, pre nego njeno stvaranje, pomenut raspad Jugoslavije, evo jednog zanimljivog zapažanja. “U junu 1989. u Zagrebu je održano evropsko prvenstvo u košarci. Jugoslavija je bila prva. Nakon osvajanja zlatne medalje zakazano je slavlje na Trgu Republike, program je vodio Kićo Slabinac, oko pola dva ujutru pojavili su se košarkaši, trgom se zaorilo, 60.000 ljudi je skandiralo: ‘Jugoslavija, Jugoslavija’. Tačno godinu dana kasnije, u junu 1990, utakmica sa Holandijom, gledaoci su zviždali himni… igrači i selektor Ivica Osim – Hrvat, ali veliki Jugosloven – izvređani su”. Šta se desilo između ta dva događaja koje opisuje Ivo Goldštajn (Filozofski fakultet, Zagreb) što je učinilo da se raspoloženje socijalne grupacije koja je nekako oduvek uzimana kao lakmus-papir širih društvenih zbivanja, tako preokrene? Desilo se da je kap prelila čašu žuči, da se tako figurativno izrazimo, a da je čaša meda koju je ponudio Ante Marković razbijena.

Ko je to (prvi) uradio? Da li su to bili Slovenci, kao što se često u srpskoj javnosti govori? Po mišljenju slovenačkog istoričara Boža Repea, “taj stav je pogrešan”. Repe dalje kaže: “Istorijska slika je sigurno drukčija. Slovenci su u Jugoslaviju verovali, uložili su u nju veliku količinu energije, novaca i političkih napora, kao i za njenu demokratizaciju. Dva slovenačka najvažnija politička lidera, sveštenik doktor Anton Korošec i posle njega komunista Edvard Kardelj, bili su ubeđeni Jugosloveni”, ističe Repe i nastavlja: “Slovenci su se za Jugoslaviju odlučili dva puta, nakon Prvog i nakon Drugog svetskog rata”.

Osvrćući se na tezu koja je praktično od prvog do poslednjeg dana opterećivala i razjedala Jugoslaviju, Božo Repe kaže kako je “sredinom šezdesetih tadašnji predsednik slovenačke Vlade Boris Krajger tražio da se izračuna da li Slovenija gubi ili dobija u jugoslovenskoj federaciji. To je bilo još vrlo centralističko vreme, pre reforme. I ustanovljeno je da Slovenija ne gubi. Na kraju, kad se sve svede, ona dobija”.

 

ISTE, 1986. GODINE, POJAVIO SE ALBUM BIJELOG DUGMETA “PLJUNI I ZAPEVAJ, MOJA JUGOSLAVIJO” (SA VEĆ ČUVENIM REFRENOM “KO NE SLUŠA PJESMU, SLUŠAĆE OLUJU”) I MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE NAUKA, KOJI JE NA TU JUGOSLAVIJU PLJUNUO

 

U stvari – svi su dobijali. Makar od četrdeset pete. O tome možda najplastičnije govori nalaz Vladimir Gligorova da “dok je u prvih dvadesetak godina bruto domaći proizvod po stanovniku porastao 40 odsto, od 1952. do 1979. porastao je nešto manje od pet puta”. Ali, nije se radilo samo o ekonomskom razvoju. Kako ističu Ljubica Jančeva (Institut za nacionalnu istoriju, Skoplje) i Aleksandar Litovski (Muzej, Bitolj) u radu pod nazivom “Uspostavljanje sopstvenog identiteta”, “Makedonska kultura u tom periodu doživela je istinsku afirmaciju u jugoslovenskim i međunarodnim okvirima”.

Autori kao “znak tog perioda i simbol jugoslovenskog jedinstva i solidarnosti” posebno ističu Fond za obnovu i izgradnju Skoplja nakon zemljotresa 26. jula 1963. godine. “Jugoslovenski narodi su prvi velikodušno pružili svaku vrstu pomoći za raščišćavanje, saniranje i obnovu razrušenog grada”, koji je zbog toga kasnije nazivan “gradom solidarnosti”.

Ivo Goldštajn napominje da je “1953. pokrenut Vjesnik u srijedu, prvi revijalno-politički tjednik širokog spektra na jugoslavenskom prostoru”, kao i da je “TV Zagreb počela emitirati u rujnu 1956. kao prva jugoslavenska TV stanica”.

Šerbo Rastoder (Filozofski fakultet Podgorica) ističe da je od 1945. do 2006. (kada je istupila iz SR Jugoslavije) Crna Gora doživela “ubrzanu urbanizaciju i modernizaciju”. Godine 2003. Crna Gora je “imala indeks humanog razvoja 0,879 i po tome je pripadala zemljama srednjeg nivoa razvijenosti, kao što su Bugarska, Rusija, Makedonija Rumunija”.

Mrika Limani (Institut za istoriju “Ali Hadri”, Priština) kaže da su sedamdesete bile “dekada znatnog prosperiteta kosovskih Albanaca i njihovog ubrzanog kulturnog i ekonomskog napretka”, te da je “jugoslovenski identitet Albanaca postao snažniji sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka, i to među mladim urbanim stanovništvom, koje je uživalo dobrobiti jugoslovenskog državljanstva, a ‘jugoslovensko’ njima više nije imalo preteću konotaciju”. Sve u svemu, kako je to formulisao Ivo Goldštajn, “danas, nakon 26 godina života u samostalnim državama, možemo reći da je ta Jugoslavija, pogotovo ona socijalistička, vreme neosporno najvećeg društvenog i ekonomskog razvoja za sve zemlje bivše Jugoslavije, bez obzira na to što će neko tvrditi da je dobio više, a neko manje”.

 

1968: Kako je onda krenulo po zlu? I kada? Konkretno, da li je 1968. ključna godina? To jest godina kada je počeo raspad Jugoslavije, mada to onda naravno niko nije mogao znati.

Naime, kako kaže Vladimir Gligorov, “u skladu sa opštom strategijom socijalističkih reformi da prvo ide privredna, pa politička reforma, tj. prvo liberalizacija tržišta, a potom demokratizacija, u Jugoslaviji je 1965. započeta velika privredna reforma. Naročito je bila važna “promena u svojinskim odnosima, tj. državna svojina je zamenjena društvenom i ukinut je centralni investicioni fond, odn. ukinuto je centralno planiranje, a investicione odluke su prenete na preduzeća, koja su bila i vlasnici, mada u ime društva”. Konačno, a “verovatno najvažnije, uspostavljeni su normalni trgovinski odnosi sa svetom, u kojima su posredovale komercijalne banke. To je, opet, zahtevalo da se počnu voditi uobičajena monetarna i fiskalna politika”.

Od objašnjenja suštine privredne reforme – čije nam temeljito istraživanje istoričari još uvek duguju – još je važnije to što je, prema Gligorovljevim rečima, “krajnja motivacija” te reforme “bila da bi sledeća reforma ili sledeće političko i privredno prilagođavanje trebalo da donesu privatizaciju i demokratizaciju”. “I zaista”, nastavlja Gligorov, “određenim ustavnim rešenjima i izbornim sistemom s početka šezdesetih godina kao da se bilo krenulo u tom pravcu. Tome valja dodati i otvaranje granica i povećanje međunarodne saradnje. Sva ta sistemska rešenja imala su karakter privremenosti, sledeće promene trebalo je da se odnose na privatizaciju i demokratizaciju”, konstatuje Gligorov.

Šta se onda desilo, zašto tim putem nije nastavljeno?

Ovde se najpre mora podsetiti da je Jugoslavija bila komplikovana zemlja sa mnogim “ugrađenim defektima”. Jer, kako kaže Latinka Perović, iako “nije sporno da je u drugoj Jugoslaviji učinjen veliki napredak u modernizaciji i emancipaciji njenih naroda”, sa druge strane, “njena složenost je suzbijana raznim vrstama nasilja”. “Ne radi se”, nastavlja Perović, “samo o onim fundamentalnim razlikama: etničkim, verskim, jezičkim. U pitanju su, kako je imajući u vidu prvu Jugoslaviju govorio srpski naučnik Jovan Cvijić, razlike ‘u osjećanjima, načinu mišljenja i navikama’. Te razlike mogu biti ‘pojačane pogreškama i ukorijenjenim zabludama’, koje čine osnovu za ‘uzajamno nerazumijevanje i nepovjerenje’. Društvo prve, pa ni druge Jugoslavije, čiji je modus vivendi bilo jedinstvo, nije posedovalo osetljivosti za složenosti i razlike kao izraze slobode naroda i pojedinaca, pa nije ni razvilo mehanizme dijaloga i sporazumevanja”.

Budimir Lončar će reći: “Jugoslavija nije uspela da nacionalnu emancipaciju nadogradi emancipacijom pojedinca”.

Odgovarajući konkretno na gore postavljeno pitanje, Vladimir Gligorov ističe: “Reforma je doživela politički neuspeh.” I dodaje: “Od njenog nastavka se odustalo, dok su političke promene otišle u sasvim drugom, mada ne neočekivanom pravcu. Privatizaciju su zaustavili studentski protesti iz 1968, dok su demokratizaciju zaustavili nacionalistički pokreti koji su pretili da dovedu do raspada države, opet te 1968. godine”.

“Ključno je bilo”, smatra Gligorov, “odustajanje od demokratizacije.” Sprovedena liberalizacija privrednog sistema dala je dobre ekonomske rezultate: “U mnogim istraživanjima ovaj se period, kao i kratko razdoblje vlade Ante Markovića 1990, vidi kao zlatno doba zajedničke zemlje.”

Ali kada je osamdesetih došla kriza, jugoslovensko političko rukovodstvo nije uspelo da nađe rešenja. “Osamdesetih, s pojačavanjem krize, osećaj da Slovenija zaostaje bio je sve snažniji. Prema zvaničnim, tj. podacima vlasti, kupovna moć Slovenaca, koja je sredinom sedamdesetih iznosila 80 odsto kupovne moći Austrijanaca, sredinom osamdesetih pala je na 45 odsto”, kaže Božo Repe.

Gligorov posebno ističe nemogućnost prodaje društvene imovine kao načina smanjenja tereta naraslih stranih dugova. “Tek je krajem 1989. vlada Ante Markovića krenula u promene tih sistemskih karakteristika”, ali je tada zapravo već bilo kasno, nacionalisti su odneli primat.

“Tokom čitavih osamdesetih zagovornici liberalnih privrednih rešenja i demokratske političke legitimnosti nisu mogli da pridobiju javnost za potrebne promene, dok je rastao uticaj nacionalista koji su konačno prevladali u Srbiji, posle čega je raspad zemlje bio neminovan”.

“Motivi srpskih nacionalista nisu bili privredni već se pre svega težilo promeni odnosa snaga u federaciji s ciljem revizije postojećeg Ustava, uz eventualne teritorijalne korekcije. I zapravo, srpski nacionalistički pokret je bio kombinacija antiliberalnih socijalnih zahteva iz 1968. i nacionalističkih teritorijalnih zahteva, pre svega prema pokrajinama, a implicitno i prema ostalim srpskim krajevima. Ovi politički ciljevi doveli su do raspada zemlje” – zaključuje Vladimir Gligorov.

 

Ivo Goldštajn:

Hrvati u Orjuni

Podrška jugoslavenstvu u hrvatskom nacionalnom korpusu išla je sve do orjunaštva: Orjuna (Organizacija jugoslovenskih nacionalista) bila je ekstremna nacionalistička i teroristička organizacija osnovana 1921. u Splitu s ciljem unutarnje zaštite jugoslavenske države… U Orjuni je bio priličan broj Hrvata. Štoviše, bilo ih je i u samom vođstvu…

No, za većinu Hrvata razočaranja novom državom stigla su vrlo brzo jer su nesuglasice izbile na vidjelo već u razumijevanju uloge srbijanske vojske… Neki su je dočekali kao oslobodioca, dok je nasilništvom i nedisciplinom u drugih navlačila na sebe mržnju. Navodne ili stvarne kršitelje zakona hapsila je, batinala, neke čak i strijeljala. Za nekoliko mjeseci vojsku je u tom poslu zamenila žandarmerija, ali se metode nisu promijenile.

Nezadovoljstvo na nekadašnjim austrougarskim područjima izazvala je potkraj 1919. odluka da se na sve austrougarske novčanice stavlja posebna markica uz proviziju od 20 odsto. Još je veće nezadovoljstvo izbilo 1920/21, kada je počela unifikacija monetarnog sustava, a srbijanski dinar postao jedino platežno sredstvo. Tada je dinar zamjenjivan u odnosu četiri kune za dinar iako je stvarna vrijednost dviju valuta bila podjednaka.

 

Latinka Perović:

Rat za teritorije

Dovođenje u pitanje Ustava iz 1974. godine započelo je zahtevom za promenom statusa položaja pokrajina, a zatim se nastavilo nizom manifestacija kojima se izražavalo nezadovoljstvo položajem srpskog naroda u Jugoslaviji. Najpre je (1986) Srpska akademija nauka i umetnosti odlučila da u posebnom dokumentu izloži svoj pogled na jugoslovensku krizu i predloži rešenja. Bez obzira na okolnosti koje su pratile pojavu Memoranduma (način njegovog plasiranja u javnosti, zabrana proslave stogodišnjice Akademije), dokument je zbog visokog ugleda Akademije imao ogroman odjek i u Srbiji i u Jugoslaviji. Jedni su smatrali da je tek posle Memoranduma “Akademija bila spremna da preuzme ulogu vodeće institucije srpskog naroda, koja joj je dotle samo formalno pripadala” (Mihailo Marković, Isto). Drugi, kao tadašnji predsednik CK SK Srbije Ivan Stambolić, koji će na granici smene režima 2000. godine biti ubijen, da je Memorandum – In memoriam Jugoslaviji.

U atmosferi već stvorene podeljenosti oko rešavanja jugoslovenske krize održana je (1987) 8. sednica CK SK Srbije na kojoj su kristalisane podele. Struja na čelu sa Slobodanom Miloševićem (1941–2006) zahtevala je radikalizaciju kosovskog pitanja, dok je struja sa Ivanom Stambolićem (1936–2000) bila za postupnost. Ali, ova podela nije polarizovala srpsku javnost. Naprotiv, ona se homogenizovala oko Slobodana Miloševića. Mediji, udruženja, posebno Udruženje književnika Srbije, dali su kosovskom mitu novi emocionalni naboj koji je podstakao mobilizaciju masa. Na mitinzima “antibirokratske revolucije” u Beogradu i na Kosovu polju, povodom šest stotina godina od Kosovske bitke 1389, učestvovale su stotine hiljada Srba. Slobodan Milošević je percipiran kao vođa srpskog naroda i vršena je mobilizacija Srba u svim republikama, to jest tamo gde su stolećima živeli zajedno sa drugim narodima. “Bila je to greška bez popravke” (Zoran Đinđić, Politika i društvo…). Poduzeti su pohodi u druge republike s ciljem da donesu istinu o Kosovu. U Crnoj Gori i Vojvodini doveli su do rušenja tamošnjih rukovodstava. Zaustavljeni su pred Slovenijom, ali je usledila odmazda Srbije (ekonomski rat, kampanja bez presedana u kojoj je Slovencima prebacivana nezahvalnost za 7.000 Slovenaca kojima je Srbija pružila utočište za vreme Drugog svetskog rata).

Poslednji (14) kongres jugoslovenskih komunista završen je napuštanjem slovenačke i hrvatske delegacije jer su svi njihovi predlozi u pravcu evropeizacije jugoslovenskog društva bili odbačeni. Predsednik Savezne vlade optimistički je reagovao na ovaj razlaz: ostaje Jugoslavija. Ali, ona je bila partijska država. Posle smrti Josipa Broza Tita, koji je bio glavni arbitar u unutrašnjim sudarima, nestao je i drugi – partija kao činilac njenog unutrašnjeg jedinstva. U situaciji kada je Srbija donela svoj ustav, kojim je raskinula konsenzus postignut Ustavom iz 1974, nije preostajalo ništa drugo nego razlaz ili sukob. Slovenija i Hrvatska iskoristile su pravo koje su svim jugoslovenskim narodima davali svi jugoslovenski ustavi posle Drugog svetskog rata: pravo na samoopredeljenje. Pošto nije uspeo njen program srpske Jugoslavije, to jest dominacije Srba i Srbije Jugoslavijom, njene percepcije kao proširene Srbije, Srbija se odlučila za program srpske nacionalne države sa teritorijama na kojima žive Srbi. To je podrazumevalo rat za teritorije.

 

Dubravka Stojanović:

Istorijska nauka kao predvojnička obuka

Prvi svetski rat i stvaranje Jugoslavije opsežno su analizirani tokom 80-ih godina i baš je tu postignut najveći naučni napredak u delima Andreja Mitrovića, Đorđa Stankovića, Ljubinke Trgovčević ili Dragoslava Jankovića. Uporedo s tim počela je i književna obrada tog istorijskog razdoblja, koja je za cilj imala mitologizaciju uloge Srbije u ratu i stvaranju Jugoslavije. Od “Vremena smrti” do “Knjige o Milutinu” stvarana je mitska, samoviktimizirajuća slika Srba kao neshvaćenih heroja palih za pogrešan cilj, za Jugoslaviju.

Međutim, iako se naučna istoriografija više tim pitanjima nije bavila, u udžbenike istorije napisane nakon 2000. godine nisu ušli postignuti istoriografski rezultati već upravo slika stvorena u književnosti. Recimo, tipično Ćosićeva ideja u udžbeniku iz 2005: “Srbija je omogućila ostalim jugoslovenskim narodima da formiranjem jugoslovenske države napuste stranu poraženih i da se priključe pobednicima. Srbija je u novu državu uložila sopstvenu državnost, tradiciju, za nju žrtvovala trećinu stanovništva, diplomatski iznela jugoslovenski program i sačuvala jugoslovenski prostor od komadanja”. Takvi zaključci nisu proizašli iz Mitrovićevih ili Stankovićevih dela.

Za razliku od Kraljevine Jugoslavije, koja je iz istoriografije gotovo nestala, ključno mesto i u revizijama istorije i u promenama udžbenika doživeo je Drugi svetski rat i slika Jugoslavije u njemu. Prvo, najveća žrtva, umesto prethodno neupitnih partizana-ratnika postao je srpski narod, i to u prvom redu onaj u NDH, što je od kraja 80-ih korišćeno za proizvodnju novog rata s Hrvatima. Drugo, Drugi svetski rat bio je potreban da bi se ideološki prevrednovala sadašnjost i da bi bila rehabilitovana ona strana među kolaboracionistima koja je postala uzor novog vremena. Već tokom devedesetih godina među mlađim istoričarima formirana je tada jedna marginalna struja koja je u svojim radovima pokušavala da promeni uloge koje su u ratu igrali četnici i partizani. Ideološki naklonjena četnicima, ta struja proizvela je ne mali broj radova koji su predstavljali čist primer istorijskog revizionizma. Tako se to “novo, chetnic friendly tumačenje” našlo kao jedino nasuprot nekadašnjoj istoriografiji socijalističke Jugoslavije, što je stvorilo opasan vakuum.

U taj vakuum ušli su udžbenici koji su izašli neposredno po padu Miloševića, kad je upravo ta grupa istoričara dobila monopol na pisanje školskih učila. Svoje viđenje Drugog svetskog rata oni su pretočili u potpuno izmenjeno sećanje, koje je s odobrenjem Ministarstva prosvete postalo nova, zvanična istina. Sve je u njima bilo promenjeno, a kolaboracija je postala isključivo partizanska, kao i zločini. I u ovom slučaju se može utvrditi da je na udžbenike više uticao “Nož” Vuka Draškovića nego prethodni istoriografski rezultati. Fokus je pomeren i stavljen na zločine izvršene tokom 1944. i 1945, čime je postignuto više ciljeva – od brisanja četničkih zločina do guranja zločina iz 90-ih u drugi plan. Na top-listi zločina na prvo mesto izbili su oni partizanski.

Opšta slika koja se formira preko srpskih udžbenika, slika naroda žrtve, prevučena je i preko slike socijalističke Jugoslavije. Tako se u udžbenicima mogu naći poznate teze iz Memoranduma SANU o eksploataciji Srbije, o njenom neravnopravnom položaju, o pokrajinama koje su podelile njenu teritoriju i o stalnom separatizmu drugih republika koje su težile da unište Jugoslaviju.

Slika socijalističke Jugoslavije pre svega ima funkciju opravdavanja sopstvene pozicije u ratovima 90-ih, koji su prikazani kao isključivi rezultat i posledica prethodnog, komunističkog i jugoslovenskog perioda. Time se u potpunosti aboliraju nacionalne i nacionalističke elite koje su na vlast došle krajem 80-ih i koje su pokrenule rat u ime svoje ideologije. Drugim rečima, za rat se optužuje komunizam, a ne nacionalizam; Ustav iz 1974, a ne oni iz 1990. Time je Jugoslavija poslužila za indulgenciju današnjih država, a komunizam za ideološku indulgenciju nacionalizma.

Ono što posebno brine jeste činjenica da se u današnjim udžbenicima istorije uzroci ratova objašnjavaju identičnim argumentima koji su korišćeni da bi se rat ideološki proizveo. U srpskim udžbenicima jedino objašnjenje je ono koje je davao i Miloševićev režim – da su Jugoslaviju srušile separatističke republike, u prvom redu Slovenija i Hrvatska, a da je rušenje počelo već sa uklanjanjem Aleksandra Rankovića i počecima federalizacije države: “Njegovom smenom (Rankovićevom) zbog navodnog (podvukla DS) prisluškivanja Tita, započeo je proces razgradnje Jugoslavije, uz sve veće tendencije Slovenije i Hrvatske ka osamostaljenju”. Time se raspad Jugoslavije smešta u vreme socijalističke Jugoslavije, a ovim izrazom “navodno”, Ranković se predstavlja kao još jedna nevina srpska žrtva, čime se dodatno utvrđuje mitska martirska matrica. Od tog trenutka pa nadalje izvodi se prava linija, koja ide preko nemira na Kosovu 1968, u Hrvatskoj 1967-1971, Sloveniji 1969. i na kraju presudnog udarca Jugoslaviji – Ustava 1974. U svim tim događajima prikazuje se separatizam jugoslovenskih republika i pokrajina i njihova tobožnja stalna namera da sruše Jugoslaviju, koju, prema tom narativu, srpska strana brani. Federalizacija se vidi kao suprotstavljena srpskim nacionalnim interesima. Drugim rečima, glavna odgovornost je na nacionalizmima drugih naroda, dok se srpski nacionalizam ne pominje kao uzrok raspada već se srpska politika predstavlja kao neshvaćena poslednja odbrana i zaštita zajedništva, što je bila osnovna matrica Miloševićeve propagande.

Istorijska nauka nije želela da primi svoju odgovornost kritičke discipline, pa ni onda kada su najstrašniji zločini iz 90-ih pred nju ultimativno postavljali taj zadatak. Sa druge strane, nastava istorije se pokazala kao produženje rata drugim sredstvima ili predvojnička obuka koja mnogo više učestvuje u pripremi novog rata nego u prevazilaženju starog.

 

Mitja Velikonja:

Subverzivno sećanje na Jugoslaviju

Zvanično sećanje je u rukama vladajuće grupe koja je homogenizirala prošlost, dok je nezvanično sećanje pluralizirano. Prvo totalizira, drugo diverzificira ili partikularizira. Prvo gradi jedinstvo pogleda unazad, tako je bilo da imamo samo jednu priču, jednu istinu, kao što kaže ona pesma iz 1991. A drugo ga ruši. Prvo naređuje i zabranjuje, drugo se tome opire. To je ono nezvanično, jeretičko sećanje, koje kaže: “Jugoslavija nije baš tako loša, imala je mnoge pozitivne stvari”.

Baš to jeretičko sećanje može da posluži kao temelj nekog otpora postojećem. Ono je, što kaže antropolog Džejms Skot, “oružje nemoćnih” da se odupru istorijskom revizionizmu, konformizmu, oportunizmu, amneziji i, što je najvažnije, krivicama i nepravdama sadašnjih zbivanja. Trebalo bi se zapitati ne samo što, koga i čega se sećamo već prvenstveno kakve efekte ima to sećanje na bolju sadašnjost i na bolju budućnost. Zašto se sećamo? Da stvari konzerviramo ili da nešto naučimo za budućnost? Drugačije rečeno, da li je sećanje reprodukcija postojećeg ili treba da nudi neku alternativu, neke druge vizije. U tom smislu, sećanje na Jugoslaviju je na neki način i subverzivno političko delovanje koje proizvodi određene političke posledice. Mislim da treba ne da se depolitizira, sentimentalizira, kičifikacira – kroz njegovu komodifikaciju, banalizaciju, trivijalizaciju, beletrinizaciju – jugoslovensko iskustvo, kao što se dešava u popularnoj kulturi, potrošačkoj kulturi, nego da se ispostavi baš ono što je Jugoslavija politički značila. I ne samo politički nego uopšte, u nekom progresivnom smislu.

Smatram da se Jugoslavije treba sećati samo utoliko ukoliko je u njoj bilo pobune, emancipacije, alternative, ukoliko je u njoj bilo napora za dostizanje pravednije budućnosti.

 

 

Mijat Lakićević

Novi magazin, 11. januar 2018.